Trzy pola mają szczególne znaczenie jeśli brać pod uwagę ważniejsze konsekwencje zagadnienia tytułowego:

1. infrastruktura informatyczna,

2. ochrona środowiska,

3. dostęp do wiedzy i informacji.

Ad. 1

Jak już wspominałem, wyższe uczelnie w kraju są już w niezłym stopniu nasycone komputerami (z dostępem do Internetu), a proces ten nadal trwa. Mam, rzecz jasna, świadomość faktu, iż na akademickiej mapie zasoby te są rozłożone niejednakowo i że nawet w ramach konkretnej uczelni dałoby się wskazać wiele luk do natychmiastowego wypełnienia. Generalnie jednak odnośny wskaźnik - wedle mojego rozeznania - jest wysoki, w związku z czym obiektywne przesłanki (warunki) do korzystania z publikacji cyfrowych na wielką skalę występują właśnie w akademiach. Dlatego proces cyfryzacji rynku wydawniczego w Polsce winien się rozpocząć właśnie tam, bo tam - powtórzmy - najszerzej rozumiane KORZYSTANIE z publikacji cyfrowych może zajść (wystąpić) w trybie bezinwestycyjnym.

Pojawienie się coraz poważniejszego rynku akademickich publikacji cyfrowych musi wywołać pozytywne skutki na rynku sprzętu komputerowego i mediów telematycznych. Zwiększanie się ilości sprzętu w rękach prywatnych (studenci, nauczyciele akademiccy) i w instytutach oraz rozwój infrastruktury informatycznej (sieć i serwisy) w związku ze wzrastającym zapotrzebowaniem na zdalny dostęp do publikacji, w naturalny jeśli można tak powiedzieć sposób wymuszą pełną cyfryzację rynku akademickiego. To z kolei jeszcze bardziej powiększy ilość i zmieni jakość sprzętu, z którego korzystać będą studenci i akademicy. Pozytywnym końcowym skutkiem tego procesu będzie korzystne przekształcenie istniejącej infrastruktury informatycznej, która po paru latach może osiągnąć naprawdę imponujący poziom - tak w sensie ilości jak i jakości. A jest to jeden z głównych czynników określających współczesną pozycję cywilizacyjną społeczeństwa.

Ad. 2.

Przejście na nośniki cyfrowe to duża oszczędność papieru. Wyliczyliśmy, że jest tego - w założonych warunkach - 375 ton rocznie. Jeśli przyjąć, iż jego produkcja - poprzez wyrąb lasów, obciąża krajowy ekosystem, to jest o co walczyć. Nie mam niestety danych pokazujących ile hektarów lasu trzeba wyciąć, aby uzyskać 375 ton papieru. Technologie jego wytwarzania zmieniły się bardzo w ostatnim czasie i do rzadkości należą przypadki, gdy używa się w tym celu wyłącznie drewna (jako surowca). Wiem natomiast, iż w Polsce pozyskiwało się w ostatnich latach jakieś 18 mln metrów sześciennych drewna rocznie, z czego jakieś 16% (2,88 mln m3) stanowiła tzw. papierówka. Aby uzyskać 2,88 mln m3 drewna do produkcji papieru trzeba wyciąć około 20 000 ha lasu. To więcej, niż całe wielkie nadleśnictwo Rzepin gospodarujące na 17 000 ha.

Jest więcej niż pewne, iż jakaś część tego drewna nie trafiła do krajowych papierni. Jest też pewnie i tak, że jakaś część z wyprodukowanego w kraju papieru trafiła na eksport. Niemniej, jakaś tam część z tych 20 000 hektarów wyciętych lasów zamieniła się 375 ton papieru zużywanego rocznie przez przykładową, akademicką produkcję wydawniczą. I ten fakt należy mocno podkreślić.

Ad. 3.

W tradycyjnej strukturze (nowożytnej) akademii wielką rolę w dostępie do wiedzy, tak w nauczaniu jaka i pracy naukowo-badawczej odgrywały i odgrywają biblioteki. W ich magazynach spoczywały i nadal spoczywają wielkie ilości książek; nie ma właściwie dnia, aby nie pojawiała się jakaś nowa pozycja. Nie trzeba zresztą tego wiele: rok ma 365 dni, a więc 400 tytułów [8] w roku przy 25 dniowym miesiącu pracy skutkuje co jakiś czas przyjęciem nawet 2 tytułów dziennie. Jeśli uwzględnić założenia wcześniejszych paragrafów - produkcja roczna 2500 tytułów - każda z przykładowych 5 bibliotek zarejestrować musi 8,33 tytułów dziennie. Czyli przyjąć 80 egzemplarzy opisać i ustawić na półkach; zakładamy, że miejsce jest.

W każdym dniu roboczym w każdej z przykładowych bibliotek zastawia się książkami akademickimi 1,2 mb regału. W wymiarze inwestycyjnym i eksploatacyjnym powstają z tego ogromne wydatki. Rezygnacja z papieru na rzecz nośników cyfrowych nie zmniejszy być może - przynajmniej przez jakiś czas - ilości wydawanych przez biblioteki pieniędzy, jednakowoż zmieni jakościowo sposób ich wydawania. Zamiast bowiem inwestować nieustannie w technologię magazynowania i udostępniania bazującą na egzemplarzu papierowym, technologię, która dawno już wyczerpała swoje możliwości rozwoju, rozpocznie się inwestowanie w sprzęt komputerowy oraz infrastrukturę informatyczną, a więc technologię teraźniejszości i przyszłości. Nie dysponuję w tej chwili kompletnymi danymi i wyliczeniami lecz sądzę, iż radykalna zmiana profilu inwestowania w bibliotekach pozwoli przy tych samych środkach finansowych osiągnąć w krótkim czasie imponujące rezultaty w każdym z możliwych aspektów związanych z magazynowaniem i bezpłatnym, przede wszystkim zdalnym udostępnianiem publikacji.

Preferencje dla dostępu zdalnego ważne są z kilku powodów. Po pierwsze, zdalny dostęp nie wymaga działań inwestycyjnych w tradycyjnych przestrzeniach magazynowych w związku z koniecznością przechowywania nośników optycznych. Po drugie, nie są wymagane działania inwestycyjne w przestrzeniach udostępniania takich jak czytelnie, gdzie musiałyby pojawiać się komputery umożliwiające korzystanie z dysków optycznych. Po trzecie, czytelnicy publikacji cyfrowych mogą chcieć korzystać ze zbiorów w tym akurat czasie, kiedy czytelnia jest jeszcze lub już nieczynna. Po czwarte, dostęp zdalny może wymuszać inwestycje po stronie klientów, którzy będą musieli mieć swoje komputery, bo to ułatwi im korzystanie ze zbiorów w czasie i miejscu przez nich wybranym. Po piąte, dostęp zdalny stymulować może korzystne inwestycje po stronie tych, którzy zarabiają na komunikacji generalnie, szczególnie zaś na dostępie do Internetu. Pojawi się pewnie lawina dobrych pomysłów pozwalających na tani dostęp do Sieci, a być może i bezpłatny o pewnych porach dnia. Nietrudno będzie przygotować sensowny program pomocowy pozwalający studentowi pierwszego roku zakupić w przemyślanym systemie kredytowym własny laptop, który po 5 latach studiów zamieni na lepszy, kupiony już za swoje własne pieniądze. Na takie zamówienia firmy komputerowe tylko czekają, gotowe udzielić wielkich rabatów, bo serie idące w dziesiątki tysięcy sztuk, to smakowity kąsek. Przypominam, iż rezygnacja z wydawania publikacji akademickich na papierze, to oszczędność przynajmniej 16 milionów złotych rocznie. Oprócz inwestycji na rzecz infrastruktury informatycznej kraju (serwisy biblioteczne), pieniądze te mogą być użyte na rzecz wspomnianego właśnie programu pomocowego ("laptop dla studenta"). Zamiast wydawać pieniądze na zakup i/lub kserokopiowanie podręczników i książek, student mógłby spłacać przez 5 lat część kredytu udzielonego na zakup laptopa. Jeśli Microsoft stać na 95% rabat przy zakupie oprogramowania przez instytucje kościelne, mógłby spróbować udzielić podobnego rabatu studentom i nauczycielom; będą o tym pamiętać do końca życia. Podobnie fiskus: korzystne regulacje podatkowe mogłyby dodatkowo wzmocnić opisywaną tendencję, tj, zwiększanie ilości komputerów podłączonych do Sieci i wielość serwisów z powszechnym, bezpłatnym dostępem do wiedzy i informacji.

Cyfryzacja produkcji wydawniczej i zdecydowane preferencje dla udostępniania zdalnego postawić muszą przed nami problem bezpieczeństwa zasobów. Jestem najgłębiej przekonany, iż jest to kwestia drugoplanowa. Istniejące systemy zabezpieczeń tak po stronie sprzętu jak i oprogramowania pozwalają z przekonaniem stwierdzać, iż bezpieczeństwo zbiorów sieciowych nie będzie mniejsze od bezpieczeństwa przeciętnego księgozbioru papierowego.

Jestem też głęboko przekonany o tym, iż obok niewątpliwie istniejących przeszkód o charakterze mentalnym, główne przeszkody uniemożliwiające lub utrudniające przeniesienia publikacji akademickich do przestrzeni informatycznej mają charakter administracyjny. Raz jeszcze posłużę się przykładem ewidentnym, tj. niezrozumiałym zupełnie brakiem decyzji KBN o zrównaniu w prawach publikacji papierowych i cyfrowych. Jestem przekonany, iż gdyby odnośna decyzja zapadła wcześniej, wiele publikacji, zwłaszcza tych formalnie związanych z karierą akademicką (doktoraty i habilitacje oraz część skryptów) opublikowano by w wersji cyfrowej. Niewykluczone, iż część z nich znalazłaby się w Internecie w wersji bezpłatnego udostępnienia, zdejmując z głów autorów i/lub wydawców kłopot, co też począć z częścią nie dającego się w żaden sposób sprzedać nakładu.

Głębokie, 25 sierpnia 2002 r.